PROF. DR. ZAFER ÖNLER

Mecmûatü’s- Sanâyi’: Giriş-dil özellikleri-metin-dizin Mecmûatü’s- Sanâyi’: Introduction-linguistic features-text-index

Bir dilin tarih içindeki gelişimini tam olarak ortaya koyabilmek için mutlaka o dilin çeşitli alanlarında yazılmış değişik dönemlerine ait metinlerini incelemek gerekir. Bu nedenle de tez konusu olarak seçtiğimiz eserin farklı alanlarla ilgili konuları içermesi Türk Dili?nin bu alanlardaki kelime dağarcığını ve işleyişini göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Farsçadan Türkçeye tercüme edilen eser Farsça kelimelerin Türkçe karşılıklarını göstermesi bakımından ayrı bir değere sahiptir. Bunun yanı sıra eserin birden fazla nüshasının bulunması ve bu nüshaların farklı zamanlarda istinsah edilmesi eserin ne kadar çok okunduğunu ve yayıldığını gösterir ki bu da eserin önemini arttırmaktadır. Bitlis Hanlığı döneminde 17. yüzyılda Abdal Hanın emri ile Farsçadan Türkçeye tercüme edilen eser, değerli taşların yapılması, panzehir hazırlanması, çeşitli silah yapımı ve cinsel gücü artırıcı ilaç yapımı gibi birçok farklı konuyu içermektedir. Eserle ilgili tespit ettiğimiz on dokuz nüshanın tamamı harekesizdir. Bu nüshalardan on sekizinin dijital kopyasını temin edebilirken, Bosna-Hersekte bulunan bir nüshanın kopyasını temin edemedik. Tespit ettiğimiz nüshalar içinde en sağlam nüsha Millet Kütüphanesinin Ali Emiri koleksiyonunda yer alan H. 1108 tarihli nüshadır. Metin çalışmamızda bu nüshayı esas aldık. Çalışmamız Giriş, Dil Özellikleri, Metin, Dizin, Sonuç ve Kaynaklar? bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Mecmÿèatüéã-äanÀyiè?nin adı ve yazılış amacı, konusu ve bölümleri, metin incelemesinde uygulanan yöntemler, eserin Türkçe nüshaları ile yazarı ve mütercimi hakkında bilgi içermektedir. Daha sonra metnin yazım, ses ve biçim yönleriyle ele alınıp incelendiği Dil Özellikleri bölümü gelmektedir. Üçüncü bölümde esas aldığımız nüshanın çeviri yazısının yapıldığı Metin bölümü yer almaktadır. Bu bölümde esas aldığımız nüshada eksik ya da yanlış olan kelime veya ifadeler diğer nüshalardan tamamlanıp düzeltildi. Dizin bölümünde metnin gramatikal dizini verildi. Dizinde geçen kelime veya tamlamaların anlamları metne bağlı olarak verildi. Bu sayede metnin sözlüğü de oluşturulmuş oldu. Bu bölümün sonunda ayrıca özel adlar dizini de yer almaktadır. Çalışma metin incelemesinde elde edilen bulguların yer aldığı Sonuç ile yararlanılan kaynakların verildiği Kaynaklar bölümü ile sona ermektedir.

Muhammed Badamyari, Hikayat: İnceleme-metin-sözlük Muhammed Badamyari, Hikayat: Literature review-text-dictionary

Tez çalışmamıza konu olan Hikayat adlı manzum yazma eser, XVII. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden Muhammed Badamyari tarafından yazılmıştır. Altı yüz sayfa olan eser farklı konularda birçok hikÀyenin birleşmesinden oluşmaktadır. Azeri Türkçesiyle yazılmıştır. Konusu dolayısıyla tasavvuf terimleri açısından oldukça zengindir. Çalışmamız giriş, dil incelemesi, eserin transkripsiyonlu (çeviri yazılı) metni ve sözlükten oluşmaktadır. Giriş bölümünde, yazma eserin tanıtımı yapılmıştır. Eserin nerede, hangi kayıt numarasıyla yer aldığı, biçim özellikleri ve hangi bölümlerden oluştuğu hakkında bilgi verilmiştir. Dil incelemesi bölümü yazım özellikleri, ses ve yapı bilgisinden oluşmaktadır. Metinde tam bir inceleme yapılmamış daha çok Türkiye Türkçesiyle Azeri Türkçesinin farklılaşan yönleri belirlenmeye çalışılmıştır. Yazım bölümünde metindeki ünlü ve ünsüzlerin yazımları ve bu yazımların kendi içindeki tutarlılıkları belirlenmeye çalışılmıştır. HikÀyÀt’ın yazım açısından çok tutarlı olduğu söylenemez. Özellikle aynı sözcüğün farklı biçimlerde yazımlarına rastlanmaktadır. Azeri Türkçesiyle yazılan Hikayat adlı eserde ses bilgisi bölümünde ses olayları ve ünlü uyumları üzerinde durulmuştur. Eserde Azeri Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasındaki benzerlikler ve farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır. Hikayat’ta uyumu bozan bazı eklerin oluşturduğu istisnalar dışında büyük ünlü uyumu tam olduğu görülmüştür. Hikayat metninde dudak uyumu henüz tamamlanmış değildir. Uyuma aykırılıklar dikkat çekici ölçüdedir. Ötümlüleşme konusunda tam bir kararlılık olduğu söylenemez. Yapı bilgisi bölümünde Azeri Türkçesini Türkiye Türkçesinden ayırıcı yapılar üzerinde durulmuştur. Ad durum eklerinden belirtme eki Azeri Türkçenin bir özelliği olarak Türkiye Türkçesinden farklı bir kullanıma sahip olduğu görülmektedir. Metinde özellikle eylem çekimi konusunda şimdiki zaman, geniş zaman ve görülen geçmiş zaman eklerinde Azeri Türkçesinin özelliklerini taşıyan eklerin kullanıldığı görülmektedir. Metin bölümünde yazma eserin çeviri yazısı yapılmıştır. Sözlük bölümü, metinde yer alan sözcüklerin tümünü içermektedir. Sözlük oluşturulurken kelimelerin metindeki anlamları esas alınmış ve sözcüklerin kökenleri de belirtilmiştir. Ayrıca bir özel adlar dizini yapılmıştır. Dizin oluşturulurken madde başlarının tek bir sözcüğe indirgenmesine dikkat edilmiştir. XVII. yüzyılda yazılmış olan bu eserin metninin çeviri yazıya aktarılması, farklı alanlarda çalışan bilim adamlarına sağlam bir malzeme sunacaktır. Eser tasavvufa ilişkin bir metin olması dolayısıyla edebi metinlerden farklı bir söz varlığına sahiptir. Bu söz varlığının ortaya çıkarılması bir yandan Türk dili alanında çalışan bilim adamlarına malzeme sağlarken, öte yandan Tasavvuf terimleri sözlüğüne katkıda bulunacak ve XVII. yüzyıl tasavvuf metinleri üzerine çalışacak olanlara kaynak işlevi görecektir. Ayrıca eser, hem Orta Osmanlıca denilen dönemin özelliklerini yansıtması hem de Azerbaycan Türkçesinin özelliklerini taşıması bakımından dikkate değerdir. XVII. yüzyıl Azeri Türkçesiyle, Türkiye Türkçesi arasındaki farkların ortaya konulmasına büyük ölçüde katkıda bulunacak bir çalışmadır.