PROF. DR. LEVENT ÖZTÜRK

Hz. Peygamber döneminde tarım kültürü

İnsanlık tarihi boyunca toprak, insan hayatında vazgeçilmez bir yere sahip olmuştur. Sanayileşme sonrası her ne kadar eski değerini kaybetmiş olsa da tarihin büyük bir kesitinin net bir şekilde anlaşılabilmesi için söz konusu dönemlerin toprak anlayışının ve tarım hayatının bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle Hz. Peygamber dönemindeki tarım faaliyetlerini konu edinen çalışmamız, İslâm tarihinin ilk döneminin bir yönüyle daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir. Hz. Peygamber döneminin hemen hemen her kesitiyle ilgili bilgiler ihtiva eden hadis kaynakları, siyer, megâzi, tarih ve fıkıh eserleri araştırmamızın temel kaynaklarını oluşturmuştur. Bunların yanı sıra, ziraat ve botanikle ilgili eserler de gözden geçirilmiştir. Son olarak konumuzla ilgisi olan tezlere ve araştırmalara da mümkün olduğunca ulaşılmaya çalışılmıştır. Çalışmamızın sonucunda, Hz. Peygamber döneminde Hicaz bölgesi ve çevresinde tarımın, en önemli geçim kaynağı olduğu, özellikle Medine, Tâif ve Hayber gibi yerleşim alanlarının ekonomisinde tarımın merkezî bir yer teşkil ettiği hattâ bu yerleşim alanlarının kurulmasında ve şehirleşmesinde tarımın adeta lokomotif görevi üstlendiği tespit edilmiştir. Halkın günlük ve yıllık erzak ihtiyacını karşılayan tarım ürünleri aynı zamanda en değerli ticaret malları arasında yer almaktaydı. Bunlara ilave olarak İslâm devletinin, en büyük gelir kaynakları arasında tarım ürünlerinden alınan vergiler gelmekteydi. Tarımın bu değerinden ötürü halkın ihtiyacının giderilmesini ve refah düzeyinin yükselmesini amaçlayan Hz. Peygamber, ihya ve iktâ gibi sistemlerle ashabını tarım işlerine teşvik etmişti. O, tarım işleriyle ilgili pek çok hususta düzenlemeler yaparak bu çalışmaların daha sistematik bir şekilde yapılmasını sağlamıştı

Mukâtil b. Süleyman’ın (ö. 150/767) Tefsîr adlı eserindeki meğâzî bilgilerinin tesbit ve değerlendirmesi

Tefsire dair çalışmalar yapan, tefsir ilminde otorite olan ve kendisinden sonraki müfessirler tarafından eserlerinden nakiller yapılan Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsîr adlı eseri Kur’an’ın bütününü tefsir ederek günümüze ulaşan ilk eserdir. Mukâtil, isnadın ilmin senedi sayıldığı bir dönemde çalışmalarına konu olan malzemeyi sağlam rivayetlerle sunmaması ve çelişkili senetlerle aktarması sebebiyle eleştirilmiş ve hadis âlimlerince ?metruk? ve ?mehcûrü’l-kavl? kabul edilmiştir. Araştırmamızda Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsîr adlı eserindeki Hz. Peygamber’in savaşlarına (meğâzî) dair rivayetlerini onun çağdaşı olan ve meğâzîyle ilgili eserleri bulunan Urve b. Zübeyr, İbn Şihâb ez-Zührî, Musa b. Ukbe ve İbn İshâk’ın eserlerindeki rivayetlerle karşılaştırarak onun meğâzîye dair rivayetlerinin değerlendirmesi yapılmıştır. Araştırmamız sonucunda Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsîr adlı eserindeki Hz. Peygamber’in savaşlarına (meğâzî) dair verdiği bilgilerle çağdaşlarının verdikleri bilgileri karşılaştırdığımızda; Mukâtil’in meğâzîye dair naklettiği bazı bilgilerin onun çağdaşı olan meğâzî yazarlarının eserlerinde yer aldığı; Mukâtil’in verdiği bazı bilgilerle bu kaynakların verdiği bilgilerin çeliştiği, Mukâtil’in eserinde yer verdiği bazı detayların bu kaynaklarda yer almadığı; aynı konuyla ilgili bazı şahıs isimlerinin Mukâtil’de farklı olduğu, bazı olayların sebep, sonuç ve kronolojik bilgilerinin de farklı olduğu tesbit edilmiştir

XIV. ve XV. yüzyıllarda Bitola (Manastır)

Osmanlı İmparatorluğu dünya tarihine damgasını vuran ve aynı zamanda İslâm medeniyetine altı asır yön veren bir devlettir. İslâm Tarihinde en geniş coğrafyayı kapsayan bir devlet olmuştur. Osmanlı Devleti’nin meydana getirdiği medeniyet birçok yerli ve yabancı araştırmacının dikkatlerini üzerine çekmektedir. Kurduğu medeniyet ve oluşturduğu hoşgörüye dayalı düzen, Osmanlı devletiyle ilgili araştırmaların zenginleşmesine neden olmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşuyla beraber hızlı bir şekilde genişlemesi ve Balkan ülkelerinin hızla fethedilmesi araştırmacıların ilgisini arttıran diğer bir etkendir. Osmanlı’nın bölgeye yerleştikten sonra izlediği yaklaşımlarda günümüz olaylarına örnek alınabilecek uygulamaların varlığından söz etmek mümkündür. Bu çalışmada, Balkan fetihlerinde önemli bir yeri olan Manastır (Bitola) ele alınmıştır. Öncelikle dönemin askerî, idarî ve içtimaî hayatı ele alınmıştır. Ayrıca bölgenin Osmanlı öncesi eserleri ile Osmanlılarını ilk fetihleriyle beraber yapılan mimari eserleri ortaya konulmaya çalışılmıştır

İbn Abbas’ın talebesi olan Mücâhid b. Cebr, tâbiîn devrinin tefsir ilmindeki mümessili kabul edilmiş, birçok sahabeden nakillerde bulunmuştur. Ona nispet edilen Tefsîr adlı eserde, üslubu, tefsirinde garip ve zor olan kelimeleri açıklaması, re’ye yer vermesi, kelimelerin lugavi izahlarını yapması, eski arap eyyamı ve onların din ve örfleri hakkında verdiği bilgilerle, Kur’an’da adı geçen yerleri bizzat gidip görmesi sebebiyle tâbiîn müfessirlerinin orijinal temsilcisi olarak görülmektedir. O seleflerinden re’ye daha fazla yer vermesiyle ayrılmıştır. Rivayetlerinde İsrâiliyyat olduğu için tefsîrine çekince koyanlar da olmuştur. Araştırmamızda Mücâhid b. Cebr’e nisbet edilen Tefsîr adlı eserdeki Hz. Peygamber dönemi savaşlarına (meğâzî ve seriyye) dair rivayetler; onun çağdaşı olan ve meğâzîyle ilgili eserleri bulunan Urve b. Zübeyr, İbn Şihâb ez-Zührî, Musa b. Ukbe ve İbn İshâk’ın eserlerindeki rivayetlerle karşılaştırılarak Mücâhid’in ilgili rivayetlerinin değerlendirmesi yapılmıştır. Araştırmamız sonucunda Mücâhid b. Cebr’in Tefsîr adlı eserindeki Hz. Peygamber dönemi savaşlarına dair verdiği bilgilerle onunla aynı çağlarda yaşayanların verdikleri bilgiler karşılaştırıldığında; Mücâhid’in meğâzîye dair çok fazla bilgi sunmadığı, ancak naklettiği bilgilerin çoğunun onun çağdaşı meğâzî yazarlarının eserlerinde de var olduğu tespit edilmiştir.

Sırât-ı Müstakîm Mecmuası’ndaki (1908-1912) siyer bilgilerinin tespiti Determining information about sira in Sırât-i Müstakîm Mecmuası (the journal of straight path) (1908-1912)

Osmanlı’da II. Meşrutiyet’in kısa süren geniş özgürlük ortamında Tanzimat sonrası fikir ve birikimler ifade imkânı bulmuş, Cumhuriyet dönemini de etkileyen fikrî, siyasî ve kurumsal değişikliklerin temelleri atılmıştır. Yenileşme konusundaki fikirlerin özellikle dergiler kanalıyla dile getirildiği bu dönemde her alanda olduğu gibi İslam Tarihi algısında da değişimler görülmüştür. Bu alanda, dönemin en etkili akımını oluşturan İslamcıların çıkardığı Sırât-ı Müstakîm Mecmuası da önemli bir yer teşkil etmiştir. Bu çalışma, dergide kullanılan Hz. Peygamber dönemine ait bilgilerin tespitini konu edinmiş ve dönemin önde gelen yazarlarının siyer bilgilerini hangi bağlamlarda kullandıklarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Araştırmada kaynak olarak II. Meşrutiyet’in ilanının ardından yayına başlayan mecmuanın 1912 yılına kadar mezkûr adla yayınlanan yüz seksen iki sayısının yer aldığı ilk yedi cildi esas alınmıştır. Araştırma sonucunda, incelenen dergi sayılarında yer alan iki yüz dört makalede siyer malzemesinin kullanıldığı tespit edilmiştir. İmzasız yazılar ve iktibasların yanında otuz sekiz ayrı yazara ait olan bu makalelerden sadece dördü müstakil siyer makalesi olup diğerleri güncel siyasî olaylar başta olmak üzere çeşitli konuları ele alan yazılardır. Bu makalelerde siyer malzemesinin daha çok o günlerde savunulan düşünceleri destekler nitelikte yorumlanarak kullanıldığı görülmüştür. Kullanıldıkları bağlamlar göz önüne alındığında siyer bilgilerinin genel olarak yaşanan güncel olaylar sebebiyle tarihi hatırlatma, dönemin siyasî tartışmalarına ve yeni kurumlarına dinî meşruiyet sağlama gibi amaçlarla zikredilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Yazarların inanç, ibadet, eğitim ve ahlâk konularındaki yenilikçi yorumlarında Hz. Peygamber dönemine yaptıkları atıfların, Hz. Peygamber ve İslam dini hakkında batılı yazarların iddialarına karşı yazdıkları reddiyelerin de önemli bir yer teşkil ettiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: II. Meşrutiyet, Sırât-ı Müstakîm Mecmuası, Siyer Bilgileri