PROF. DR. EMİN GÜRSES

Enerjinin jeopolitik önemi ve20. yüzyılda petrolde aracılık: Gülbenkyan örneği The importance of energy geopolitics and20th century petroleum intermediaries: Gulbenkian example

Uluslal çıkar olgusu (Raison d?état) Westphalia (1648) düzeni ile ortaya çıkan ulus devletlerin en önemli dayanak noktalarından birini teşkil eder. Bu kavrayış tarih boyunca ülkeler arasında cereyan eden çatışmaları ulusal çıkarı maksimize etme mücadelesi olarak tanımlar. 19. ve 20. yüzyılda bu bakış açısını en iyi temsil eden kuramsal olgulardan biri de jeopolitiktir. Bu anlamda jeopolitik bilimi ve jeopolitisyenler, ekseninde geliştikleri büyük güçlerin ulusal çıkarlarını yükseltmeyi ve ülke yöneticilerine ulusal çıkara en ziyade katkı sağlayacak alanların denetlenmesi gereğini telkin etmeyi bilimin saygınlığına tercih etmişlerdir.19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında gelişen modern rafineri teknolojisiyle petrol, sanayiden ulaşıma her alanda kömürün yerini alarak modern bir enerji olarak ortaya çıktı. Artan sanayi tüketiminin yanı sıra gerginleşen İngiliz-Alman donanma rekabetiyle donanmalarda petrolün yakıt olarak kullanılmaya başlanması askeri strateji açısından da petrolü vazgeçilmez kılmış ve bu devletlerin dikkatleri Ortadoğu bölgesine yoğunlaşmıştır. Her ne kadar Mezopotamya Avrupalı güçlerin çok boyutlu çekişmesine sahne olsa da bu dönemde hala Osmanlı toprağıydı ve hiçbir devletin bölgeyi işgal etmeyi göze alamaması bölge kaynakları üzerindeki denetimin barışçıl yollardan (imtiyaz anlaşmaları) olmasını zorunlu kılıyordu.Gülbenkyan petrolle uğraşan Ermeni bir ailenin ikinci kuşağıydı. Babası Sarkis, servetini Rus gazyağı ithalatı sayesinde edinmiş, bu sayede Padişahın gözüne girmiş ve Trabzon şehrine vali olarak atanmıştı. Petrolün uluslararası çekişmelerde önemli bir aktör olmaya başladığı 19. yüzyılın sonlarında King?s Collega?dan üstün başarı derecesiyle inşaat mühendisi olarak mezun olan ve bitirme tezini yükselmekte olan petrol endüstrisi üzerine yazan Gülbenkyan henüz 22 yaşında petrol uzmanı olarak büyük bir üne kavuştu. Onun bu ünü Saray?ın dikkatinden kaçmadı ve II. Abdülhamit Gülbenkyan?dan Mezopotamya petrol kaynakları üzerine bir rapor kaleme almasını istedi. Bu rapor onun atmış yıllık Mezopotamya macerasının başlangıcı sayılır. C. S. Gülbenkyan, batılı devletlerin Mezopotamya petrolleri üzerindeki rekabetlerini doğru şekilde kavradı ve çatışan taraflar arasında arabuluculuk yaparak bölge kaynaklarının paylaşılmasında aktif rol oynadı. Batılı sermaye çevreleri ve Osmanlı bürokrasisi ile kurduğu yakın ilişki sayesinde bu arabuluculuktan önemli oranda kârlar da elde etti. Onun bölge kaynakları üzerindeki bu mücadelesinde para kazanma arzusu kadar Ermeni toplumunun bu dönemde maruz kaldığı sıkıntılardan Osmanlı yönetimini ve Türkleri sorumlu tutması da etkili oldu. Mezopotamya petrolleri, 1948 yılına kadar küresel güçler arasında, Gülbenkyan?ın kuruluşunda önemli ölçüde katkıda bulunduğu statükoya göre paylaşıldı. $QDKWDU.HOLPHOHU(QHUML-HRSROLWL÷L-HRHNRQRPL0H]RSRWDPD3HWUROOHUL*OEHQNDQ3HWURSROLWLN