PROF. ABDÜSSELAM ULUÇAM

Diyarbakır ve Mardin’deki tarihi kamu yapıları The gowernmental strate buildings in Diyarbakir end Mardin

Tanzimat’ın ilanı, Osmanlı Devleti’nde birçok alanda köklü degisimlerin yasandıgı dönem olarak bilinmektedir. Bu degisimlerin en önemlilerinden biri de kamusal alanda yapılanlardır. Bu döneme kadar Osmanlı’nın bütün devlet isleri saray ve saray çevresindeki yapılardan karsılanmıstır. Kamu alanında yapılan reformlarla bu durum degistirilmeye çalısılmıstır. Basta stanbul olmak üzere kadame kademe diger Anadolu sehirleri Tanzimat’ın getirdigi bu yeniliklere ayak uydurmaya baslamıstır. Yeni yönetimin getirmis oldugu düzenlemelerin yapılacagı mekanların hızlı bir sekilde temin edilmesi gerektiginden, stanbul’da baslayan imar hareketleri yavas yavas Anadolu’ya yayılmıstır. Bu dönemde olusan mimari akımlar eklektik diyebilecegimiz bir çok üslubu bir arada barındıran mimari akımlardır. Çalısmamızın konusu olan Diyarbakır ve Mardin sehirleri de bu degisimlere ayak uydurmustur. Bu sehirlerde yapılan hükümet binaları, okullar, hastaneler, askeri binalar ve kıslaların mimari üslupları, plan kurulusları ve yöre malzemesi de göz önünde bulundurularak ayrıntılı bir sekilde anlatılmıstır. Arastırmamızın bölümlerinde kamu yapısının olusumu ve gelisimi dönemler halinde verilmeye çalısılmıstır. Daha sonra Osmanlı Dönemindeki seyri teferruatlı bir sekilde belirtilmistir. Bu dönemde Diyarbakır ve Mardin kentlerinin durumu Tanzimat’tan önceki ve sonraki durumları belirtilmeye çalısılmıstır. Kentlerin fiziki, idari, sosyal-ekonomik yapıları incelenirken, bu dönemde Osmanlı Devleti’nin genel olarak siyasi, idari ve ekonomik yapısı göz önünde tutularak aynı konulardaki kurumları ile mukayese edilmis, o günkü mevcut durum degerlendirilerek ortaya konmustur. Bu yapıların tümünde o dönemde Osmanlı devletinin genel sıkıntıları etkisini agır bir biçimde göstermesine ragmen bu sehirlerin önemli konumundan dolayı nispeten durumunu korumaya çalıstıgı görülmüstür ve ortaya çıkan mimari üslupların etkisiyle insa edilen yapıların, Anadolu’nun diger kentlerindeki yapılarla karsılastırılarak benzerlik ve farklılıkları ortaya konmustur. 238 Anadolu’da bu günkü sehir yönetiminin temelleri Osmanlı’da uygulanmaya baslanmıs vilayet ve idare yapısına dayanmaktadır. Diyarbakır ve Mardin sehirleri konumları itibarı ile her devirde önemlerini korumuslardır. Özellikle ticari yolların kesisme noktalarında bulundugundan her dönemde canlılıklarını korumuslardır. Diyarbakır ve Mardin kentlerinde büyük çogunlugu faal durumda olan 21 kamu yapısı tespit edilmistir. Bunlardan 14 tanesi Diyarbakır merkezde, 7 tanesi Mardin merkezde bulunmaktadır. Buralarda yer alan yapılar çogunlukla aynı dönemleri kapsamaktadır. Zaten Tanzimatla birlikte olusan yenilik hareketleri bu bölgelere daha geç ulastıgından, arada kalan kısa sürede yapılar insa edilmistir. Bu bölgedeki yapıların çok fazla degisiklige ugramadan günümüze gelmesindeki en büyük etken olan tas malzeme, yapıların bundan sonraki nesillere de çok degisiklige ugramadan aktarılmasını saglayacaktır. ncelenen kamu yapıları plan olarak bütünlük göstermemelerine karsılık, cephe ve süsleme özellikleri bakımından benzerlikler göstermektedirler. Bu özellikler Anadolu’da yer alan diger kamu yapılarında da karsılastıgımız ortak özelliklerdendir. Buradaki kamu yapılarında en belirleyici özellik olarak yanlardan kanatlı plan tipi ve merdivenlerin üç kollu merdiven seklinde düzenlenmesidir. Cephelerde karsılastıgımız belirgin kilit taslı kapı ve pencereler, silme ve kornis gibi enine düzenlemelerin yanında cephelerde yer alan pilastırlar Diyarbakır ve Mardin’deki kamu yapılarının önemli özelliklerindendir.