DOÇ.DR. ÖMER ÇAHA

Türkiye’de sivil toplum ve tarikatlar ‘Altınoluk’ dergisi çerçevesinde Nakşibendi Tarikatı Civil society and tariqat’s in Turkey

ÖZET Çalışmamızın temel amacı: 1980 sonrasının kilit kavaralarından biri haline gelen ‘sivil toplum’ kavramını, yine Türk toplumsal yapısının temel kurumlarından birisi olan Tarikatlar açısından değerlendirebilmektir. Bu amaç doğrultusunda tarihi ve coğrafi açıdan büyük önem taşıyan, tarikat geleneğinin ‘ideal tip ‘i konumunda olan Nakşibendi tarikatının günümüz Türkiyesinde klasik bir örneği niteliği taşıyan Erenköy dergahı ve onun yayın organı olan, ALTINOLUK dergisini çalışmamıza konu olarak seçtik. Tarikatlar ile sivil toplum kurumları arası ilişkiyi değerlendirirken göz önünde bulundurulması gereken önemli bir kavram, ‘sosyal hareket’ kavramıdır. Bu nedenle söz konusu ilişkiyi ele alırken sosyal hareket kavramından da yararlanılmış, tarikatlar İslami nitelikli sosyal hareket olarak alınmıştır. Altınoluk dergisi ile ilgili olarak yaptığımız çalışmada, Altınoluk dergisi çerçevesinde, Nakşibendi Tarikatı Erenköy dergahı’nın sivil toplum kavramı ile olan ilişkisi: Erenköy Dergahı’nın farklılaşma ve meşruluk açısında sivil özellikler taşımasına rağmen örgüt yapısının, Şeyh-Mürid ilişkisinin, Klasik anlamda sivil toplum kurumlarıyla benzeşmediği söylenebilir. Ancak İslami sosyal hareket, kültürel yenileşmeye temel teşkil eden yönüyle alınacak olursa, geleneksel tasavvufî düşüncenin ‘yaratılanı’ ile yoğrulmuş, örgütlenme ve kurallar açısından ‘sivil’ unsurlar bulunmasa da, çok yönlü bir sosyal hareketin kurumlaşmış şekli olarak ‘sivil’ nitelikli tarikat belirir.

Türkiye’de sendikacılık hareketi (Hak-İş örneği) The Labor unionism movement in Turkey (For example: Hak-İş)

ÖZET 18. yüzyıldan beri özellikle sanayileşmiş toplumların sosyo-politik yapısını etkileyen önemli gelişmelerden birisi işçi sendikacılığı hareketleri olmuştur. Değişik ülkelerin koşullarına göre farklılıklar arzeden sendikacılık hareketi kimi ülkelerde doğrudan, kiminde ise dolaylı olarak siyasal yaşamla içiçedir. Bununla birlikte, sendikacılık hareketleri ile siyasal ve sosyal yapı arasındaki etkileşmeler karşılıklıdır. Buharlı makinanın icadı ile ilk önce İngiltere’de görülen Sanayi Devrimi, sendikacılığın da önce bu ülkede doğması sonucunu getirmiştir. İngiliz sendikacılığı, işçi haklarını elde edebilmek için uzun yıllar süren çetin mücadeleler vermiştir. Bu durum İngiltere’de sendikal mücadelenin politik mücadele ile birlikte gelişmesine yol açmıştır. ABD ‘de yeraltı ve yerüstü kaynaklarının bolluğu, toprakların genişliği gibi nedenlerle yüksek olan refah seviyesi, Amerikan sendikacılığının çatışmacı olmayan ve politik yaşamdan görece uzak bir tarzda şekillenmesi sonucunu doğurmuştur. Sosyal, ekonomik, siyasal ve tarihsel yapısı ve gelişiminde Batı ülkelerinden büyük farklılıklar arzetmesine bağlı olarak sanayileşmesi de oldukça yeni olan Türkiye’de sendikacılık ve işçi hareketleri de çok geç başlamıştır. 19. yüzyılın sonlarına doğru sendikal nitelikli olmayan birliklerini kurmaya başlayan işçiler özellikle 1908’de II. Meşrutiyet ‘in ilanı ile birlikte seslerini yükseltme imkanı elde etmişlerdir. Kurtuluş Savaşı döneminde ve 1925 tarihli Takrir-i Sükun Yasası’na kadar çeşitli biçimlerde sesini duyurmaya çalışan Türk İşçi hareketi bu yasanın getirdiği baskı ortamından itibaren 1950’li yıllara kadar ciddi bir etkinlik gösterememiştir. 1950’li yıllarla birlikte hızlanan sanayileşme hamleleri işçi kitlesinin büyümesiyle birlikte sendikacılık hareketlerinin de gelişmesine yol açmış, 1952 ‘de Amerikan sendikacılığının etki alanında kurulan Türk-İş, ilk işçi konfederasyonu olmuştur. Türk- İş, Amerikan geleneğine uygun olarak sendikacılığı bir ücret ve sözleşme sendikacılığı olarak algılamış, siyasi olarak da partiler üstü ve pragmatik bir tutum takınagelmiştir. III 1961 Anayasası ile başlayan dönemde sosyal devlet ilkesinin benimsenmesi, sosyal politikalarla temel hak ve özgürlüklerin geliştirilmesi işçi hareketini de etkilemiş, sanayileşme ve kentleşmenin de hızlanmasıyla işçi hareketinde sol bir söylem güçlenmeye başlamıştır. 1961 ‘de TİP’in, 1967’de DİSK’in kurulması ile birlikte işçi sendikacılığı ve işçi mücadelesi, siyasal mücadele ile içice yürütülmeye çalışılmıştır. DİSK, Türk-İş’ten farklı olarak sınıf sendikacılığı anlayışını benimsemiş, mücadelesinde de sol partilerle işbirliği ve dayanışma yolunu tercih etmiştir. 1970’li yılların ortalarında Türkiye’de yaşanmaya başlanan iç kargaşa ortamında sendikal alanda da önemli bir bölünmüşlük yaşanmış, bu arada 1976 yılında Hak-İş kurulmuştur. Türk-İş ve DİSK ile diğer küçük konfederasyonlardan ayrılan yanlarını koruyarak örgütlenmesini 1980’li yıllara kadar sürdüren Hak-İş bu devreden sonra sesini yükseltmeye başlamıştır. İlk yıllarında İslami sendikacılık modeli geliştireceği beklentisine yol açan Hak-İş, özellikle 1990’h yıllarla birlikte sivil toplum, katılımcı ve çoğulcu demokrasi, devletin yeniden yapılanması gibi konu ve kavramlar çerçevesinde fikir üretmeye ve kamuoyu oluşturmaya çalışmıştır. Türk-İş ‘in, yalnızca üyesi olan işçilerin ücret ve sözleşmesi için mücadele etme anlayışını ve ABD etkisi taşımasını eleştirirken DİSK’in de sınıf çatışmasına dayalı sınıf sendikacılığı ilkesini reddeden Hak-İş, yerli – milli değerlerden beslenen ve çatışma yerine temelde uzlaşma ve hoşgörüyü tercih eden bir mücadele tarzını seçmiştir. Hak-İş’e özgünlüğünü veren bir özelliği de sendikacılığı sivil toplum alanına ait bir olgu olarak ele alması, bu bağlamda siyasal, toplumsal, ekonomik ve eğitsel birçok alanda fikir üretme, proje geliştirme çabası olmuştur. TV