DOÇ.DR. MUSTAFA UĞURLU

Kırgız Türkçesi’nde edatlar _Cengiz Aytmatov’un ‘Cemile’ romanındaki edatlar üzerine karşılaştırmalı bir çalışma

ÖZET Bu çalışmada, dünyaca ünlü Kırgız yazan Cengiz Aytmatov’un “Camiy- la” (Cemile) romanında geçen edatların, Türkiye Türkçesine aktarma yol ları araştırılmıştır. Bu karşılaştırmalı çalışma için, birbirinden farklı te mel lehçelere dayanan iki yazı dili seçilmiştir. Bilindiği üzere bugün kul lanılan Türk yazı dilleri; Uygurca, Bulgarca, Kıpçakça, Oğuzca gibi te mel lehçelere dayanmakta; bunlar da kendi aralarında birbirlerine farklı uzaklıktaki ikincil lehçelere bölünmektedir. Kırgız Türkçesi, Kıpçak; Türkiye Türkçesi ise Oğuz grubuna girmektedir. Türk yazı dillerinin bir birlerine aktarılmasında karşılaşılan kolaylıklar veya zorluklar, lehçele rin birbirleriyle örtüşme oranlarına bağlıdır. Kaynak bakımından farklı olanlarda bu oran düşmektedir. Bu çalışmada; Kırgız Türkçesindeki bazı edatların, Türkiye Türkçesine benzer veya ses bakımından eş değer kelimelerle aktarılabilecekleri tes pit edilmiştir. Ancak bunların bir kısmı, kendisinden önce gelen kelime nin istediği hâl eki bakımından birbirlerinden farklı kullanılmaktadır. Kırgız Türkçesindeki bazı edatlar ise, tamamen başka kelimelerle Türki ye Türkçesine aktarılabilmektedir. Bunların bazıları, kendisinden önce gelen kelimenin durumu bakımdan her iki lehçede aynı şekilde kullanıl maktadır. Kırgız Türkçesindeki bazı edatların aktarılması esnasında, Tür kiye Türkçesindeki kelime karşılıklarının, cümlenin durumuna göre, ba zen kullanılmadığı tespit edilmiştir. Bu çalışmanın sonucu olarak, Kırgız ve Türkiye Türkçesinin edatlar ve kullanımları bakımından birbirinden çok farklı olmadığı; ancak Kırgız Türkçesindeki edatların, sadece sözlükteki kelime karşılıklarıyla Türkiye Türkçesine aktarılamayacağı, duruma göre farklı yapı ve karşılıkların kullanılması gerektiği söylenebilir.

Anadolu’yu Türkleştirenlerin isimleri – Kitab-ı Cihan-numa’da geçen özel isimler üzerinde bir deneme – The names’s Turcificators of Anatolia – The experiment on proper nouns in Kitab-ı Cihan-numa –

ÖZET Anadolu’nun Türkleşmesiyle ilgili meseleler, bugüne kadar bütün yönleriyle aydınlatılmamıştır. Bu çalışma, Anadolu’daki ilk dönem Türklerinin kullandıkları özel adları incelemek ve bu yönden meseleye katkıda bulunmak gayesiyle yapılmıştır. Bunun için, bu devreyi anlatan kroniklerin en hacimlilerinden olan Kilâb-ı Cihûn-nümâ seçilmiştir. Eserde geçen bütün özel adlar tespit edilmiş; bunlardan Türkçe olanlar; ses, yapı, köken ve anlam yönünden incelenmiştir. Ayrıca, bunların temel tipleri ortaya konularak yapı ve anlamlarına göre tasnif edilmiştir. Her özel adın, öncelikle, yapı ve köken bakımından tahlili yapılmış; sonra Türkiye Türkçesindeki anlamı verilmiş; daha sonra da tarihî seyri üzerinde durulmuştur. Bundan sonra metinde geçen cüm lelerden bir tanesi örnek olarak verilmiş ve Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Eserde tespit edilen ve Türklere ait olan şahıs adlarının % 70’i Türkçe; kalan % 30’luk kısım, Arapça veya Farsça kökenlidir. Rumca kökenli şahıs adına ise hiç rastlanmamıştır. Çalışmada, şahıs adlarının yanı sıra askerî, idarî ve dinî konu larda çeşitli unvan, makam, görev ve kurum adlan da tespit edilmiştir. Bu tür ad ların % 66’sı Türkçe; kalan %34’ü ise, Arapça veya Farsça kökenlidir. Anadolu’nun Türkleşmesi meselesine ışık tutabilecek en önemli dil malzemesi şüphesiz yer adlarıdır. Tespit edilen yer adlarının % 64’ü Türkçe, % 3’ü Arapça veya Farsça kökenlidir. Bunların Türkler tarafından verileceği göz önüne alınırsa bu oran % 67’ye çıkar. Kalan % 33’ü de Rumca veya diğer dillerindendir. Bu, 15. yüzyıla kadar Anadolu’daki yerleşim birimlerinin çoğunlukla Türkler tarafından kurulduğu anlamına gelir. II