DOÇ.DR. KADİR PEKTAŞ

Çermik ve Çüngüş ‘teki Türk dönemi mimari eserleri Architectural works in Çermik and Çüngüş at Turkish period

Diyarbakır’daki İslam dönemi mimarisinde süsleme

7. ÖZET Diyarbakır, doğu ve batı arasında bağlantı sağlayan önemli stratejik konumu nedeniyle her dönemde önemli bir merkez niteliği taşımıştır. Anadolu’nun slam kültürüyle en erken karşılaşan yerlerinden biri olan kent, 7.yüzyılda başlayan bu süreçte farklı siyasi strüktürlerin hâkimiyeti altında kalmıştır. 11.yüzyılda gerçekleşen Türk hâkimiyeti ile birlikte değişik etki alanları içerisine giren Diyarbakır’da, bu etkilerin ışığı altında çeşitli görünümler sunan fiziksel bir çevre oluşturulmuştur. Bu çevre kentin sosyal, ekonomik, dini, siyasi bağlantılarını gösterecek önemli ayrıntılara sahiptir. Süsleme bu ayrıntılar içinde başta gelmektedir. Diyarbakır’daki slam dönemi mimari süsleme anlayışı, her dönemde değişik etkenlere bağlı olarak farklı üslup gelişimleri izlemiştir. Mervani, Büyük Selçuklu, naloğlu, Nisanoğlu, Artuklu, Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde yoğunlaşan süslemeler cami, medrese, türbe, han, saray, kale gibi değişik yapı tipleri üzerinde karşımıza çıkmaktadır. Cami, mimarinin odak noktasını teşkil eden yapı olarak en yoğun süslenen yapı konumundadır. Bölgenin geleneksel yapı malzemesi taş (bazalt, kalker, mermer) süslemenin de ana malzemesi konumundadır. Taşa göre daha az kullanılan çini ve ahşap çoğunlukla iç mekânlara yönelik kullanılmıştır. Teknikler, geleneksel uygulamaları devam ettirmekte ve herhangi bir yenilik getirmemektedir. Geometrik, bitkisel, figür ve yazı olmak üzere dört grup olarak karşımıza çıkan süslemelerin yanı sıra mukarnas, kemer, silme, sütun gibi yapısal elemanlara süsleme niteliğinin kazandırıldığı örnekler de mevcuttur. Ayrıca bütün bu gruplar içinde yer almayan kandil, istiridye, damla motifi gibi kullanımlara da yer verilmiştir. Bunlar içinde çoğunluğu teşkil eden geometrik ve bitkisel süslemeler sonsuzluk anlayışı, ritim, simetri gibi bazı genel ilkelere uygun şekillenmiştir. Figür özellikle Büyük Selçuklu, Artuklu ve Eyyubi dönemlerinde yoğunlaşmaktadır. Prototiplerinin slam öncesi Türk sanatında görüldüğü figürler, Orta Asya’daki geleneğin ran üzerinden geçerek Anadolu’ya gelmesi nedeniyle bazı biçimsel farklılıklara uğrasa da ilk örneklerle benzerliklerini büyük oranda korumuşlardır. Siyasi yapılanmalara göre ayırt etmekte güçlük çektiğimiz süslemelerde motif ve kompozisyonlar ile bunları ele alış tarzında üslupsal bir süreklilik söz konusudur. Farklı siyasi yapılanmaların ortak olarak tanımladıkları kültür ortamında üretilen süslemeler -özellikle Akkoyunlu öncesinde- bugünkü coğrafi sınırlandırmalar göz ardı edilerek Suriye, Irak, Orta Asya’yı içine alan geniş çizgiler içinde düşünüldüğü takdirde anlam kazanmaktadır. Osmanlı döneminde adını taşıdığı beylerbeyliğinin merkezi olarak bölgedeki önemli stratejik noktalardan biri olan Diyarbakır’daki Osmanlı eserleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde Osmanlı kimliğini en güçlü yansıtan örnekler niteliğindedir. Yapılara Osmanlı görünümü kazandıran, motif ve kompozisyonlarından ziyade, süsleme repertuarının ele alınış biçimidir. Buna karşın bazı ayrıntılarda gelenekselleşen Osmanlı öncesi sanat gelenekleri ile yerli özelliklerin de ağır bastığı görülmektedir.

Kağızman’ın tarihi evleri (Rus işgali dönemi) The historical houses of Kağızman (the age occupation of Russia)