DOÇ. DR. YÜCEL ÖZTÜRK

Hendek kazası temettuat defterleri

1844?1845 yıllarına ait Hendek Kazası’nın sosyo-ekonomik yapısı temettuat defterlerinden incelendiğinde Kaza’nın 11 mahalle ve 4 köyden oluştuğu, tahmini nüfusunun toplam 2545 kişi civarında olduğu görülmüştür. Kaza’nın etnik yapısı incelendiğinde, Türk nüfusunun yoğunlukta, Arap, Tatar, Laz, Kazak ve Kiptilerin azınlıkta olduğu görülmektedir. Kayıtlı bulunan hane reislerinin lakaplarından meslekleri, nereli oldukları, bedensel özellikleri, dini kimlikleri ve akrabalık ilişkileri gibi özelliklerini tahmin etmek mümkün olmaktadır. Hendek Kazası’nın köylerinde tarım ekonomisi kendini yoğun bir şekilde göstermektedir. Kaza merkezi halkı, esnaflık ve tüccarlıkla uğraşırken, aynı zamanda tarımı meslekleri ile birlikle yürütmüştür. Defterlerden meslek grupları ve mesleki gelir bilgilerine ulaşılmıştır. Ayrıca Kaza merkezi ve köylerinin toplam ekili alanları, nadasa bırakılmış alanları, üretilen tarım ürünleri vb. tarımsal faaliyetleri hakkında detaylı bilgi edinilmiştir. Hendek Kaza merkezi ve köylerinde tarımın yanında hayvancılığın yapıldığı, fakat hayvancılık meşgalesinin gelir sağlamaktan ziyade, kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olduğu görülmektedir. Ayrıca kayıtlarda Hendek Kazası’nın vergi yükü ile ilgili bilgilere de ulaşılmıştır. Halktan vergi-yi mahsusa, aşar ya da cizyenin alındığı, buna ek olarak gayr-i müslimlerden alınan cizyenin Müslümanlığı kabul etmiş olmalarına rağmen kıpti halktan alınmaya devam edildiği bilgisine de ulaşılmıştır.

701 Nolu Tapu Tahrir Defterine göre Akkirman Sancağı

Osmanlı Devleti 1299 yılında kurulduktan sonra özellikle 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesiyle kuruluş sürecini tamamlamış ve imparatorluk sürecine girmiştir. Bundan sonra devletin sınırları doğu-batı ve kuzey-güney ekseninde sürekli genişlemiştir. Fatih Sultan Mehmet tarafından 1475 yılında Kefe ve Kırım’ın fethiyle, Karadeniz’in kuzey sahillerinin büyük bir bölümü Osmanlı hakimiyetine girmiş ve bu sayede Karadeniz ticaretindeki Ceneviz etkisi yavaş yavaş azalmaya başlamıştır. Bundan sonra 1484 yılında Karadeniz’in kuzey sahillerinde yer alan iki önemli şehir Kili ve Akkirman II.Bayezid tarafından fethedilmiş bunun neticesinde Karadeniz artık tamamen Türk gölü haline gelmiştir. Araştırmamıza konu olan Akkirman şehri bugünkü adıyla Belgorod-Dnesterovski , günümüzde Ukrayna’nın Odesa eyaletine bağlı bir şehir olarak varlığını sürdürmektedir. Osmanlı Devletinin idari birimlerinin idari , iktisadi ve demografik kayıtlarının bulunduğu tahrir defterleri yerel araştırmalar için en önemli kaynaklardır. Araştırmamıza konu olan Akkirman sancağına ait 701 numaralı ve 1574 tarihli tapu tahrir defterimizin verilerine dayanarak sancağın idari , iktisadi ve demografik yapısını incelemiş bulunmaktayız. 701 Numaralı ve 1574 tarihli tapu tahrir defterimize göre Akkirman sancağının merkezini teşkil eden Nefs-i Akkirman , 24 mahalleden oluşmaktadır. Ayrıca Akkirman sancağına tabi 35 adet köy bulunmaktadır. Akkirman sancağında hem Müslüman hem de gayrimüslim unsurların yaşadığını tahrir defterimizden anlamaktayız. Gayrimüslim unsurlar içerisinde en kalabalık unsurlar sırasıyla Rumlar , Yahudiler , Ermeniler ve Çingenelerdir. Müslüman unsurlar içerisinde ise en dikkat çeken unsur Tatarlardır. Sancağın şehir ve kır nüfusunu karşılaştırdığımızda ise kır nüfusunun , şehir nüfusundan çok az bir farkla fazla olduğunu görmekteyiz. Yine 701 numaralı tahrir defterimize göre Akkirman’ın iktisadi yapısı hakkında önemli bilgiler elde etmiş bulunmaktayız. Buna göre sancağın merkezindeki şehir gelirleri içerisinde en büyük payı mukataa , pazar ve gümrük gelirleri oluşturmaktadır. Şehir merkezinde tarım ve hayvancılık yok denilecek kadar azdır. Buna karşılık kır gelirlerini oluşturan köy ve çiftliklere baktığımızda ise ; buralarda şehir gelirleri olan mukataa ,pazar ve gümrük gelirleri bulunmamaktadır. Aksine buralarda önemli miktarda tarım ve hayvancılık gelirleri bulunmaktadır. Şehir ve kır gelirlerini karşılaştırdığımızda , şehir gelirlerinin kır gelirlerine oranla daha fazla olduğu göze çarpmaktadır. Ayrıca sancak genelinde şehir ve kırsal kesimden alınan raiyyet yani kulluk vergi gelirlerinin toplamının eşit sayılabilecek kadar yakın olduğu da görülmektedir. Anahtar Kelimeler : Tahrir , Akkirman ,Kili , Boğdan , Osmanlı Devleti