DOÇ. DR. MUHAİTTİN AKGÜL

Bereketzade İsmail Hakkı’nın Envâr-ı Kur’an Tefsiri ve diğer tefsir yazıları

Bereketzâde İsmail Hakkı son dönem Osmanlı alimlerindendir. Bu araştırma onun tanıtılması, eserlerinin ve özellikle de Tefsirle ilgili eserlerinin incelenmesine yöneliktir. Araştırmada a) Bereketzâde’nin özellikle Tefsirle ilgili eserlerinin içeriği, müellifin tefsirde ne tür bir üslûp kullandığı, hangi kaynaklardan istifade ettiği, ne gibi yorumlarda bulunduğu; b) Bu eserlerin ve müeliifin Tefsir ilmi açısından ne anlam ifade ettiği c) sorularına cevap aranmıştır. Bu cevaplar doğrultusunda müellifin tefsirciliğiyle ilgili bir sonuca ulaşmaya gayret edilmiştir. Araştırmanın kapsamı Bereketzâde’nin bütün eserleri olmakla birlikte asıl olarak Tefsirle ilgili eserleridir. Hayatıyla ilgili araştırmalarda öncelikle kendi hatıratı ve diğer yardımcı kaynaklar kullanılmıştır. Bu konuda Yâd-ı mâzî isimli eseri temel kaynaktır. Tefsirciliğiyle ilgili araştırmalarda ise tefsirle ilgili bütün yazıları dikkate alınmıştır. Bu bağlamda Envâr-ı Kur’ân tefsiri ve Necâib-i Kur’âniyye isimli eseri araştırmanın temelini teşkil etmektedir. Tefsirciliğiyle ilgili yorum ve çıkarımlar bu iki eser baz alınarak yapılmıştır. Çalışma görünürde üç bölüme ayrılmış olsa da, muhteva bakımından Bereketzâde’nin hayatı ve tefsirciliği olmak üzere iki ana bölüme ayrılabilir. Hayatı incelenirken önce kendi hatıratı okunmuş, hayatı ile ilgili ana iskelet bu hatıratına göre şekillendirilmiştir. Hatıratında zikretmediği ancak diğer kaynaklarda kendisi hakkında geçen bazı bilgiler de hatıratıyla mukayese edilerek değerlendirilmiş ve gerekli düzeltme ve ilaveler yapılmıştır. Tefsirciliği araştırılırken öncelikle Envâr-ı Kur’an tefsiri okunmuş ve buradaki metodu dikkate alınmıştır. Sözkonusu tefsir `Ulûmu’l- Kur’ân meseleleri açısından da ele alınarak, bu konularda müellifin nasıl düşünüdüğü ve bu düşüncelerini tefsirinde nasıl uyguladığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Tefsirin kaynakları, muhtevası, dili, üslûbu da bu aşamada değerlendirilen özelliklerdendir. Ayrıca tefsirde yer alan farklı veya önemli bulduğumuz görüşler de dile getirilmiştir. Daha sonra Necâib-i Kur’âniyye isimli eseri incelenmiş; yöntem ve içerik bakımından bazı değerlendirmeler yapılmıştır. Hacim genişliğinden ve gereksiz tekrardan kaçınmak amacıyla, eserde aynı konu etrafında yazılan farklı yazılar tek başlık altında değerlendirilmiştir. Tefsirciliği hakkında sözkonusu yazılardan da bazı çıkarımlarda bulunulmuştur. Bu yazılarda dile getirdiği bazı görüş ve yorumları ise ayrı başlıklar halinde ortaya konulmuştur. Tezin sonunda Bereketzâde’nin son dönem Osmanlı yazın hayatında önemli bir müellif olduğu, bir çok farklı alanda önemli eserler verdiği görülmüştür. Tefsir alanında yazdığı eserler de ilim çevrelerinde ve kamuoyunda rağbet görrmüş eserlerdir. Ancak çok orijinal ve tefsirde yeni bir çığır açabilecek nitelikte eserler değillerdir. Envâr-ı Kur’an tefsirinin tamamlanmamış bir tefsir olması eser açısından önemli bir eksikliktir. Bu eserin yazılan ilk Türkçe (Osmanlıca) tefsirlerden olması açısından önem taşıdığı söylenebilir. Anahtar kelimeler: Tefsir, Son dönem Osmanlı, Berekezâde, Envâr-ı Kur’an, Necâib-i Kur’âniyye,