DOÇ. DR. MEHMET SALİH ARI

Ahlat ve çevresinde Eyyûbî hâkimiyeti Sovereignty of Ayyubids in Ahlat and its periphery

Aslen Dvinli olan Eyyûbî hânedanı XII. yy.da Irak ve Suriye’de değişik devletlere bağlı olarak Haçlılara karşı yapılan mücadelelere katıldı. 564’te (1169) Mısır’ı ele geçiren Eyyûbîler, bağımsızlıktan sonra da Haçlılarla mücadele etmeye devam ettiler. 581’de (1185) Ahlat sahibi II. Sökmen’in ölümü üzerine şehir sakinleri Sultan Selâhaddin’i bölgeyi teslim almaya davet ettiler. Sultan, yol üzeri Silvan’ı aldı; fakat koşulların değişmesi üzerine Ahlat’ın alınmasından vazgeçti. 587 (1191) tarihinde Eyyûbî prenslerinden Takıyyüddin Ömer, Ahlat’a bağlı yerlerin büyük bir kısmını ele geçirdi. Hezar Dinarî’nin Sökmenlilerin başında bulunduğu dönemde Melikü’l Adil’in bir Ahlat seferi gerçekleştiyse de şehir alınamadı. Sultan Melikü’l Adil devrinde Meyyâfârikîn hükümdarı Melikü’l Evhad Necmeddin Eyyûb, üç sefer sonrasında 604 (1207) tarihinde Ahlat’ı alarak bütün şehirleriyle beraber Eyyûbî ülkesine kattı. Sökmenlilere bağlı olanların çıkarttığı ayaklanmalar karşısında sert bir yönetim uygulamak zorunda kalan Necmeddin Eyyûb, 607’de (1211) Gürcülere ağır koşullu bir anlaşma kabul ettirerek Ahlat Eyyûbîlerinin sınırlarını bir hayli genişletti. Ahlat ve çevresinin asıl ihya olduğu dönem Melikü’l Eşref Muzafferüddin Mûsâ dönemidir. Onun atadığı vali Hacib Hüsameddin Ali, bölgeyi dış saldırılardan koruduğu gibi devletin sınırlarını Azerbaycan içlerine kadar genişletti. Bu dönemde Erzurum ve bağlı şehirlerinin tamamı Eyyûbîlere bağlandı. Bu siyasî parlaklıkların yanı sıra ülkenin birçok yerinde yollar tamir edildi, yeni yolar, hastaneler, kervansaraylar, cami ve mescidler yapılarak bu bölge mamur hale getirildi. Öyle ki Hârezmîler tarafından kuşatılması sırasında Ahlat şehri, Alâeddin Keykubad tarafından Kubbetü’l İslam olarak nitelendirildi. Ortaçağın en gelişmiş şehirlerinden biri olan Ahlat, Hârezmîlerin eline düşmekle o ihtişamının tamamını kaybetti. 630’da (1233) Selçuklular bölgeyi ele geçirip tahkim ettilerse de bir yıl sonra bölgeyi terk ettiler. Kösedağ savaşı öncesinde bölgenin mülkiyetini de Şehabeddin Gazî’ye verdiler. Yassıçemen savaşından sonra bölge tekrar Eyyûbîlere intikal etti. 641 (1244) tarihinde şehir Moğollar tarafından Meyyâfârikîn Eyyûbîlerinden alınarak Melikü’l Eşref’in karısı Tamta’ya teslim edildi. Eyyûbî kraliçesi Tamta yönetimindeki Ahlat Devleti, Hulagü döneminde ortadan kaldırıldı. Eyyûbîler’in Doğu Anadolu’yu ele geçirmelerinden itibaren bölgeyi imar ettikleri görülmektedir. Ahlat ve çevresindeki şehirlerin kale ve surlar tamir edilerek buralar dış saldırılara karşı kuvvetlendirilmiştir. Ahlat’ta Eyyûbî saraylarının varlığı da fark edilmektedir. Günümüzde Van Gölü havzasında ayakta durabilmiş bir kümbetle birçok mezar Eyyûbîler’den kalmadır. Bu çalışmada okunabilen şahidelerden yararlanılmıştır. Eyyûbîler devrinde Ahlat’ta yetişmiş mimarlar ve Ahlatlı olup Anadolu’da eser bırakan ustalar tespit edilip tanıtılmaya çalışıldı. Diğer taraftan Ahlat’ta Eyyûbîler döneminde ilk defa görülmeye başlanan süsleme türleri de tespit edilmeye çalışıldı. Kaynaklarda Eyyûbîler döneminde yapıldığı belirtilen diğer mescid, hastane ve kervansarayların yeri henüz tespit edilmiş değil, gün yüzüne çıkarılmayı beklemektedirler.