DOÇ. DR. HAŞİM ŞAHİN

VIII. yüzyıl ile XI. yüzyıllar arasında Horasan’ın dini ve sosyal yapısı

Horasan bölgesinin taşımış olduğu öneme binaen yapılan bu çalışmada bölgenin Ortaçağdaki ehemmiyeti ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bölgenin kuzeyinde iki önemli dağ Elbruz ve Pamir sıradağları Hindukuş dağlarına uzanır. Güneyde Deşt-i Lut ve Deşt-i Kevir adında iki büyük çölü barındırır. Bölgede akan Ceyhun, Belh, Herat gibi önemli nehirler bölgenin tarımsal yönüne hayat verirler. Ortaçağda her yerde olduğu gibi Horasan bölgesinin ekonomik yapısı da temelde ziraata dayanıyordu. Bundan dolayı tarım ve hayvancılık gelişmişti. Bu bölgede biten ürünler olarak tahıl ve pamuğun yanı sıra ipek yetiştiriciliği de öne çıkmaktaydı. Hayvancılık olarak büyükbaş ve küçükbaş hayvancılıkla beraber, deve yetiştiriciliği de bölgede yapılmaktaydı. Bütün bu ürünlerin ortaya çıkarmış olduğu bir ticari potansiyel vardı. Coğrafi ve ekonomik yapı bölgenin kendisine has bir idari yapısının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Horasan sosyal yapısı ve burada yaşayan insanların mizaçları, coğrafyanın naifliği ve verimliliğin etkisi ile şekillenmişti. Bundan dolayıdır ki bölgenin sağlıklı havası, mükemmel suyu, toprağı hünerli sanatkârları, uzun boylu geniş omuzlu, sadık ve narin insanlarından övücü sözlerle bahsedilir. Bölgenin kavşak noktada olması sürekli göçlere maruz kalmasına neden olurken, bu durum bölgenin sosyal yapısına nüfuz etmiştir. Yaşanan bu göçler sadece bölgenin etkin yapısında değişikliğe neden olmamış, ekonomik ve kültürel hayatını da şekillendirmiştir. Aynı zamanda İslam fetihleri ile birlikte bölgenin sosyal yapısında bir değişim bariz olarak görülmekte ve bölgede sosyal yaşam yeniden şekillenmekteydi. Din, ilk insanlardan itibaren insanın hayatında var olmuştur. Sosyal hayat varlığını bir anlamda dine ve dinsel yapıya borçludur. Horasan’daki dini yapı diğer bölgelere göre az çok farklılık arz ederdi. Araplar İran bölgesini fethetmeden evvel de buradaki dinlere yabancı değillerdi. Nitekim Araplar içerisinde Mani, Mazdeizm ve Zerdüşt inanırları da vardı, özellikle Temimi Arapları arasında Zerdüştî inanırların varlığına rastlanır. Bölgede başta semavi dinler olan Yahudilik ve Hristıyanliğ’ın yanı sıra Zerdüştilik (Mecusilik), Maniheizm, Budizm ve Şamanizm gibi din ve mezheplerin varlığı görülmektedir. Bölgede yürütülen yoğun tebliğ faaliyetleri bölgenin hızla İslamlaşmasını sağlarken, aynı zamanda bölgede mezhepsel bir yapıyı da ortaya çıkarıyordu. Bölgedeki bu mezhepsel yapı ve her bir mezhebin faaliyetlerinin toplum üzerindeki etkisi görülmektedir. Ayrıca diğer İslam coğrafyalarına paralel bir biçimde bölgede tasavvufun ortaya çıkışı görülmektedir. Bu akımın bölgenin sosyal hayatına deruni etkisi hissedilmektedir. Son olarak bölgenin dini ve sosyal yapısında etken olan Zındıklık meselesine değinilmiştir. Bu çalışmada öncelikli olarak Arapça, İngilizce ve Türkçeye çevrilmiş ana kaynaklar değerlendirilmiştir. Ayrıca İngilizce, Türkçe ve Arapça tetkik eserlerden, İngilizce ve Türkçe hazırlanan Ansiklopedi maddeleri taranarak istifade edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Horasan, coğrafya, din, sosyal, İslam, mezhepler, tasavvuf.