DOÇ. DR. CEMALETTİN ERDEMCİ

Zemahşeri’nin el-Minhac fi usuli’d-Din eseri bağlamında kelâmi görüşleri

Hicri II. Asrın başlarında ortaya çıkan, inanca ilişkin yaklaşımlarında aklî tefekkürü ön planda tutan Mutezile, `İslam inanç esaslarını tespit etme ve İslam inancına yöneltilen eleştiri ve itirazları kesin delillerle ortadan kaldırma’ misyonunu üstlenen Kelam ilminin ilk temsilcileridir. Mihne sürecine kadar oluşumunu ve sisitemleşmesini tamamlayan Mutezile Mihne olayından sonra Mütevekkil’in kendilerine tavır almasıyla gerilemiş ve eskisi kadar güçlü âlimler yetiştirememiştir. Zemahşeri, Mutezilenin mihne olayından sonra yetiştirdiği en güçlü âlimlerden biridir. O, müfessir ve dilci kimliğinin yanında güçlü bir kelâm âlimidir. Zemahşeri hayatı boyunca Mutezilenin dâisi ve savunucusu olmuş, i’tizal düşüncesine yöneltilen eleştirilere cevap vermiştir. Zemahşeri, kelâmi görüşlerini başta meşhur tefsiri el-Keşşaf olmak üzere birçok farklı eserinde yeri geldikçe dile getirmiştir. Fakat onun kelâma ilişkin görüşlerini bir bütün olarak ele aldığı eseri el-Minhac fi usuli’d-Din’dir. Zemahşeri, bu eserinde imamet meselesi hariç kelâmın tüm konularını ele almış; son derece veciz bir üslupla elli küsur farklı konuyu işlemiştir. Eserinde Mutezilî âkideyi güçlü bir şekilde savunan Zemahşeri, bu savunmayı hem İslâm düşüncesi içerisinde yer alan farklı mezheplere, hem de İslam inancına yönelik eleştirilerde bulunan İslam dışı dini inanç ve fikirlere karşı yapmıştır. Zemahşeri bu eserinde kelâmi meseleleri işlerken hem âkli hem de sem’i delilleri kullanmıştır. O, kelâmi konular ile ilgili görüşlerini ifade ederken yeri geldikçe kendinden önceki mutezili imamların görüşlerine de müracaat etmektedir. Ağırlıklı olarak Basra mutezile ekolünün etkisinde kaldığı anlaşılan Zemahşerinin, yeri geldikçe Bağdat mutezilesi imamlarının da görüşlerine başvurduğu görülmektedir.